W samym sercu stolicy Wielkopolski stoi wyjątkowy i niezwykle rzadko spotykany w Europie obelisk egipskiego faraona! Jest on jedną z najważniejszych wizytówek, którymi może się pochwalić Muzeum Archeologiczne w Poznaniu – prawdziwa skarbnica archeologii, skarbów sprzed lat i odkrywania przeszłości w Wielkopolsce, Polsce ale również Europie i w Afryce. Ekspozycje muzeum pozwolą Wam przenieść się w czasie i odkryć nie tylko wyjątkowe historie ale przede wszystkim archeologiczne skarby m. in. egipskie papirusy, wielkopolskie wykopaliska czy malowidła i ryty naskalne z północnej Afryki. To wszystko sprawia, że Muzeum Archeologiczne w Poznaniu jest jednym z najciekawszych muzeów miasta, znajdującym się również na arcyciekawym Szlaku Piastowskim.
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu – podstawowe informacje
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu to jedna z ponad 30 placówek muzealnych, która znajdują się w stolicy Wielkopolski. Nim przybliżę Wam jego wystawę i najcenniejsze eksponaty, poznajcie garść podstawowych i bardzo praktycznych informacji.
Siedziba muzeum – Pałac Górków
Od 8 czerwca 1968 roku Muzeum Archeologiczne w Poznaniu mieści się w murach Pałacu Górków – dawnej rezydencji magnackiej, stojącej tuż przy samym poznańskim Starym Rynku. Przyrynkowy pałac to w rzeczywistości zespół zabudowań, wyznaczony ulicami: Wodną, Klasztorną, Kozią i Świętosławską, który odbudowano z gruzów po II wojnie światowej. Historia Pałacu Górków sięga jednak znacznie dalej, bo przebudowę kamienic znajdujących się w tym miejscu na rezydencję wielkopolskiego rodu magnackiego Górków zainicjował prawdopodobnie Łukasz Górka a zrealizował jego syn – Andrzej Górka w 2. poł. XVI wieku. Z początkowej funkcji rezydencjonalnej w kolejnych stuleciach pałac przekształcono na klasztor benedyktynek a jeszcze później w kamienicę czynszową, która to dotrwała do okresu II wojny światowej.
Podczas wojny Pałac Górków mocno ucierpiał, podobnie jak duża część poznańskiego Starego Miasta. W 2. poł. XX-wieku podjęto się odbudowy pałacu, chcąc zlokalizować w jego murach docelowo muzeum. Rekonstrukcję bryły oparto o rysunek Juliusza Minutoliego z 1833 roku, łącząc przy tej okazji wymagania konserwatorskie, historię budynku i potrzeby nowoczesnej placówki muzealnej. We wnętrzach starano się wyeksponować oryginalną renesansową architekturę, jednocześnie tworząc optymalne przestrzenie muzealne i ekspozycyjne. W późniejszym czasie zadaszono i zmodernizowano pałacowy dziedziniec, tworząc kolejne wyjątkowe wnętrze o unikalnym charakterze. Obecnie Pałac Górków to jeden z ważniejszych obiektów zabytkowej architektury miasta i główna siedziba Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.
Historia Muzeum Archeologicznego w Poznaniu
Lata 50. XIX wieku to okres szczególnego zainteresowania starożytnością i archeologią na Starym Kontynencie. W tym okresie powstawały w Europie liczne muzea, instytuty i instytucje, skupiające się właśnie wokół tych dziedzin nauki. Z racji, że w tym czasie ziemie polskie, w tym również Poznań znajdowały się pod zaborami, powstawanie polskich muzeów i instytucji naukowych nie było łatwe ale udało się je powoływać do życia przy rozmaitych organizacjach społecznych. Tak właśnie w 1857 roku przy Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk powstało “Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim” nazywane też “Muzeum Starożytności Krajowych”, będące protoplastą dzisiejszego Muzeum Archeologicznego w Poznaniu.
Początkowo muzeum wraz z Towarzystwem mieściło się w gmachu Biblioteki Raczyńskich, później w murach Hotelu Bazar a następnie w okazałym gmachu przy dzisiejszej ulicy Mielżyńskiego, gdzie funkcjonowało pod nazwą “Muzeum im. Mielżyńskich” podkreślając w ten sposób zasługi hrabiów Mielżyńskich w swoim rozwoju. Muzeum od początku swojego istnienia gromadziło liczne eksponaty, zabytki archeologiczne oraz pamiątki narodowe, skupiając również w jednym miejscu najwybitniejszych poznańskich badaczy i archeologów.
Po II wojnie światowej muzeum ulokowało się w przyrynkowym Pałacu Górków a od 1949 roku funkcjonuje pod obecna nazwą, tj. Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Lokalizacja Muzeum Archeologicznego w Poznaniu
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu znajduje się w samym sercu miasta, praktycznie przy samej płycie poznańskiego Starego Rynku, przy ulicy Wodnej 27.
Lokalizacja muzeum jest niezwykle atrakcyjna. W jego najbliższym sąsiedztwie znajdziecie dziesiątki ciekawych miejsc i atrakcji w tym część najważniejszych miejsc na turystycznej mapie miasta. Warto podążając do nich, odwiedzić również Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Komunikacja i dojazd
Poznań, w którego ścisłym sercu znajduje się Muzeum Archeologiczne, jest jednym z największych polskich miast, doskonale skomunikowanym z resztą kraju. Stolica Wielkopolski jest jednym z największych węzłów kolejowych w kraju, dzięki czemu dotrzecie do niej z większości największych polskich miast. Najwygodniej wysiąść na stacji – Poznań Główny, choć najbliżej muzeum znajduje się stacja Poznań Garbary. Aktualny rozkład jazdy pociągów znajdziecie na stronach Portalu Pasażera PKP a do Poznania dotrzecie zarówno składami PKP Intercity, POLREGIO jak i m. in. regionalnymi Kolejami Wielkopolskimi.
Stacja kolejowa Poznań Główny, to zintegrowany węzeł transportowy w którym mieści się również dworzec autobusowy. Swoje połączenia autobusowe do Poznania realizują m. in. PKS Poznań S.A. (połączenia regionalne) czy FlixBus (połączenia dalekobieżne).
Po mieście najwygodniej poruszać się charakterystycznymi zielono-żółtymi autobusami i tramwajami poznańskiej komunikacji miejskiej. Szczegółowy rozkład jazdy i siatka połączeń znajduje się na stronie Zarządu Transportu Miejskiego w Poznaniu. Do Poznania i samego Muzeum Archeologicznego możecie dojechać również własnym samochodem. Umożliwia to gęsta sieć dróg krajowych, ekspresowych oraz autostrada, przebiegające przez miasto. Sam dojazd do miasta jest bardzo komfortowy, jednak poruszanie się po samym Poznaniu autem nie należy do przyjemności, dlatego zachęcam do pozostawienia samochodu na parkingu i poruszaniu się dalej komunikacją miejską.
Parking
Dla przybywających do miasta przygotowano położone na obrzeżach parkingi Park&Ride, na których można bezpiecznie zaparkować i ruszyć dalej do centrum komunikacją zbiorową. Dla chcących podjechać samochodem jak najbliżej Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, sugeruje kierować się ku parkingowi podziemnemu przy ulicy Za Bramką (ok. 190 m od muzeum) oraz parkingowi pod Placem Wolności (ok. 460 m od muzeum). Na wszystkich tych parkingach parkowanie jest płatne a dodatkowo w mieście funkcjonuje również Strefa Płatnego Parkowania, przez co raczej nie znajdziecie bezpłatnego parkingu w okolicach muzeum.
Bilety i zwiedzanie
Wstęp do Muzeum Archeologicznego w Poznaniu możliwy jest po zakupie biletów wstępu, których cena nie jest wysoka. Dodatkowo dostępne są bilety ulgowe, grupowe i rodzinne, które pozwalają zmniejszyć koszt zakupu biletów a poza tym każda sobota jest dniem bezpłatnego wstępu. W ofercie muzeum za dodatkową opłatą dostępne są również lekcje muzealne oraz usługi przewodników. W sprzedaży są również bilety łączone, dzięki którym zwiedzicie nie tylko Muzeum Archeologiczne w Pałacu Górków ale i rezerwat archeologiczny Genius loci na Ostrowie Tumskim, który jest filią muzeum (możecie przeczytać o nim w moim wpisie: Rezerwat Genius Loci. Zobaczcie 1000 lat historii!). Szczegółowy cennik znajduje się na stronie internetowej muzeum.
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu czynne jest przez cały rok, udostępniając swoje ekspozycje od wtorku do niedzieli. W poniedziałki muzeum jest nieczynne. Osoby indywidualne zwiedzają muzeum samodzielnie, korzystając z przygotowanego audioprzewodnika. Wysłuchanie go w całości i przejście z nim całej ekspozycji zajmuje nawet kilka godzin. Z mojego doświadczenia radzę Wam zarezerwować sobie minimum 2 godziny, które pozwolą Wam poznać większość ekspozycji.
Trasa Małego Odkrywcy
Od kilkunastu lat na ekspozycji Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajdziecie również Punkty Małego Odkrywcy, stworzone z myślą o najmłodszych. Tworzą one Trasę Małego Odkrywcy, wiodącą po wszystkich wystawach stałych i zachęcającą do aktywnego zwiedzania muzeum przez dzieci od 4 do 10 lat.
W kilkunastu Punktach Małego Odkrywcy na najmłodszych czekają łamigłówki, zadania czy rekwizyty, związane z ochroną i promocją archeologii, historią regionu i początkami państwa polskiego. Zapewniam Was, że wasze pociechy będą bardzo zadowolone z tych atrakcji!
Tylko na kierunkowo.pl!
Wyjątkowy e-book “MIKROPODRÓŻE” już dostępny! Ponad 700 podróżniczych inspiracji z Wielkopolski, Pomorza i Dolnego Śląska, blisko 260 kolorowych zdjęć, 5 gotowych planów mikropodróży, setki praktycznych porad i wskazówek tworzących najobszerniejszy poradnik, poświęcony krótkim formom podróżowania, liczący aż 294 strony!Poznajcie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu!
Po wstępie z odrobiną historii i garścią praktycznych podpowiedzi, czas wkroczyć do wnętrza Pałacu Górków i przybliżyć Wam to, co na swoich ekspozycjach prezentuje Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Miałem przyjemność odkrywać to miejsce jesienią 2023 roku, będąc oprowadzanym przez pracownika muzeum – Pana Łukasza, bez którego ten wpis nie byłby tak obszerny i ciekawy. Poznajcie zatem zbiory archeologiczne z terenów całej Polski oraz wyjątkowe kolekcje zbiorów spoza Europy, które podzielono na kilka wystaw stałych.
Starożytny Egipt w sercu Poznania
Pierwszą wystawą stałą i jednocześnie najbardziej wyjątkową z nich jest ekspozycja pt. “Śmierć i Życie w Starożytnym Egipcie”, która powstała pod koniec lat 90. XX wieku z inicjatywy prof. Lecha Krzyżaniaka i do dzisiaj jest jedną z najbardziej unikatowych i niezwykłych ekspozycji w Poznaniu!
Poznawanie tej części muzealnej ekspozycji, rozpoczynamy od wejścia do repliki dekoracji komory sarkofagu, prawdopodobnie najbardziej znanego grobowca egipskiego faraona, czyli Tutanchamona pochowanego w Dolinie Królów.
Dalej jest równie ciekawie, ponieważ egipska część ekspozycji składa się z ponad stu zabytków, ze wszystkich epok historii starożytnego Egiptu, ukazując jednocześnie różne aspekty tej niezwykłej kultury, zachwycającej od stuleci ludzi na całym świecie.
Oczywiście na egipskiej ekspozycji nie mogło zabraknąć kolejnego symbolu tej starożytnej cywilizacji, czyli egipskiego pisma. Szczególnie imponująco prezentującego się na najprawdziwszych papirusach, które możecie oglądać z bardzo bliska, dokładnie przyglądając się egipskim hieroglifom. Na jednej ze ścian znajdziecie “Księgę Umarłych Taatum” – długi na blisko dwa metry papirus, liczący sobie ok. 2300 lat!
Pośród setek innych eksponatów zobaczycie m. in. przedmioty codziennego użytku, zbiory związane z faraonami i dostojnikami, przedmioty kultu i boskiej czci a także eksponaty związane z obrzędami pogrzebowymi. Mówiąc wprost – wszystko to, z czego przede wszystkim słynął starożytny Egipt.
Egipska ekspozycja we wnętrzach Pałacu Górków choć prezentuje większość zbiorów ze starożytnego Egiptu, nie wyczerpuje tej tematyki, bo kilka innych wyjątkowo cennych eksponatów prezentowanych jest w innych zakątkach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Należy też podkreślić, że egipska wystawa powstała dzięki współpracy z berlińskim Muzeum Egipskim i Zbiorem Papirusów, które wypożyczyło do poznańskiego muzeum część swoich eksponatów.
Dziedziniec muzeum
Kolejny z egipskich skarbów – posąg bogini Sechmet, liczący sobie ok. 3300 lat będziecie mogli zobaczyć w głównym hallu muzeum, to dla każdego zainteresowanego Egiptem, niezwykle interesujący będzie muzealny dziedziniec. Można wejść do niego przez bramę od ulicy Klasztornej, którą zdobi renesansowy portal z piaskowca z 1548 roku, szczęśliwie ocalały od zniszczeń wojennych, podobnie jak otaczające dziedziniec arkadowe krużganki. To właśnie na dziedzińcu znajduje się jeden z najcenniejszych zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu – potężny obelisk Ramzesa II, wokół którego znajdziecie również inne atrakcje, które są tutaj czasowo organizowane.
Unikatowy obelisk Ramzesa II
W centrum zadaszonego dziedzińca stoi od 2002 roku, mierzący ponad 3 metry i pochodzący z około 1200 roku p.n.e. obelisk Ramzesa II, zwanego też Ramzesem Wielkim i uznawanego za jednego z najwybitniejszych i najdłużej żyjących władców starożytnego Egiptu. Obelisk to monolit, wykonany z jednego granitowego bloku, przez co waży około 1800 kilogramów.
Wyryto na nim inskrypcje trzech władców starożytnego Egiptu z okresu XIX dynastii. Co ciekawe, przez setki lat był wmurowany jako… próg w egipskim domu. Do Europy przywieziono go w XIX wieku. Obecnie to jeden z nielicznych starożytnych obelisków ku czci faraona w Europie i jedyny tego typu eksponat w Polsce!
Przestrzeń pełna atrakcji
Muzealny dziedziniec to miejsce gdzie nie tylko stoi monumentalny obelisk ale również dzieje się wiele ciekawego jak np. wystawy czasowe czy również czasowe ekspozycje wyjątkowych eksponatów sprowadzonych do poznańskiego muzeum. Dla przykładu w drugiej połowie 2023 roku, czyli w czasie moich odwiedzin w muzeum, na dziedzińcu można było oglądać egipską mumię 8-letniego chłopca z okresu ptolemejskiego (ok. 300 r. p.n.e.) udostępnioną przez Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Wraz z mumią przygotowano niewielką wystawę poświęconą balsamowaniu ciał zmarłych.
Na dziedzińcu odbywają się również liczne wystawy, prezentacje czy wydarzenia, w tym również takie, które odbywają się cyklicznie. Warto wstąpić do tego miejsca spacerując po okolicy, tym bardziej, że na muzealny, renesansowy dziedziniec można wejść bezpłatnie w godzinach otwarcia muzeum.
Józef Kostrzewski – polski profesor, archeolog, muzeolog i dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1949–1958. Uznawany za pierwszego profesjonalnego archeologa w Polsce a ze względu za swoje zasługi nazywany często ojcem polskiej archeologii. Po I wojnie światowej był jednym z inicjatorów i założycieli Uniwersytetu Poznańskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego prowadził badania i wykopaliska w Biskupinie. Żył w latach 1885-1969.
Polska archeologia w Afryce
Wróćmy jednak do wnętrz Pałacu Górków aby poznać kolejną stałą ekspozycję Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. W 2003 roku otwarto wystawę “Archeologia Sudanu”, która prezentuje zbiory i dokonania polskich archeologów prowadzących swoje badania od lat 70. XX wieku w położonym na południe od Egiptu Sudanie.
Znajdziecie na niej zbiory i zabytki, które odkryto m. in. w okolicach Chartumu, na terenie osady neolitycznej i cmentarzyska w Kadero czy predynastycznego cmentarzyska w Miinshat Abu Omar.
W tej części wystawy warto zwrócić uwagę na meroicki ołtarz ofiarny z I wieku n.e. Ten niewielki, wykonany z piaskowca ołtarz, został odnaleziony w 1923 roku w okolicach Meroe (północny Sudan). Prawdopodobnie był on ważnym elementem ceremonii pogrzebowej, w której był on centralnym punktem modlitw przebłagalnych.
Afrykańską część ekspozycji uzupełnia wystawa pt. ” Sztuka Naskalna Afryki Północnej”, która to przybliża i ukazuje malowidła i ryty obszaru wschodniej Sahary. Wiele zbiorów tej części wystawy pochodzi z badań nad sztuką naskalną, które prowadzili badacze poznańskiego Muzeum Archeologicznego na terenie trzech państw: Egiptu, Sudanu i Algierii. Inicjatorem tych badań i długoletnim ich kierownikiem był prof. Lech Krzyżaniak – dyrektor muzeum w latach 1982 – 2004. Szacuje się, że wśród zbiorów są eksponaty sięgające swoja historią nawet 4 tysięcy lat p.n.e.
Wielkopolska na przestrzeni wieków
Szczególną częścią ekspozycji Muzeum Archeologicznego w Poznaniu jest wystawa pt. “Pradzieje Wielkopolski”, prezentująca zbiory które muzeum pozyskiwało od niemal samych początków swojego istnienia. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauki, przy którym powołano pierwsze muzeum poświęcone archeologii nie tylko pozyskiwało eksponaty ale też samo organizowało badania wykopaliskowe. Działania te w dużej mierze przybliża otwarta w 1997 roku wystawa poświęcona badaniom i odkryciom archeologicznym na terenie Wielkopolski, prezentując liczne oryginalne zabytki archeologiczne od starszej epoki kamienia do schyłku starożytności.
Do najcenniejszych zbiorów i eksponatów tej części wystawy należą m. in. łódź kłodowa z m. Cieśle, datowana na 1800 r. p.n.e., brązowy skarb kultury unietyckiej z Granowa, miedziany skarb z epoki kamienia odnaleziony w m. Skarbienbice czy odnalezione w Bytyniu neolityczne siekierki i pochodzące z wczesnej epoki kamienia miedziane wołki, również z Bytynia.
Bardzo ciekawym eksponatem jest napierśnik z Mrowina, składający się obecnie z 14 pierścieni (pierwotnie było ich 17), wykonany z całości z brązu i ważący przez to ponad 2 kilogramy. Pochodzi on z okresu kultury łużyckiej (1700 – 400 r. p.n.e.) i charakteryzuje się bogatymi zdobieniami i zachowanym niewielkim dzwoneczkiem.
Wyeksponowane zabytki i wykopaliska archeologiczne uzupełniają dioramy, makiety i aranżacje scen z danej epoki, które ułatwiają nam wyobrażenie i zrozumienie przeszłości.
Wystawa “Pradzieje Wielkopolski” ma również symboliczne znaczenie, ponieważ podkreśla role i zaangażowanie pracowników muzeum, jak i samej instytucji w organizowanie badań archeologicznych na terenie Wielkopolski i Polski.
Wystawa “Tu powstała Polska”
Dalsza część ekspozycji przybliża okres średniowiecza, kiedy to rodziło się państwo polskie – stąd nazwa ostatniej wystawy stałej – “Tu Polska powstała”. Znajdująca się pod koniec trasy zwiedzania ekspozycja z okresu średniowiecznej Polski dopełnia tematykę wystawy “Pradzieje Wielkopolski”, przybliżając nam za pomocą najbardziej nowoczesnej w swojej formie wystawy Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, najważniejsze wydarzenia głównie z przełomu X i XI wieku i kolejnych średniowiecznych stuleci z okresu panowania Piastów.
Wystawa zabierze Was w interesującą podróż do czasów piastowskiej Polski, podczas której poznacie życie we wczesnopiastowskich grodach, klasztorach, miastach i w rezydencjach władców. Poznacie najważniejsze miejsca i wydarzenia tego okresu oraz najbardziej znaczące postaci swoich czasów. Wszystko to opowiedziane za pomocą ciekawej ekspozycji, na której oprócz interaktywnych i multimedialnych form przekazu znajdziecie również wiele rekonstrukcji, makiet i oczywiście archeologicznych skarbów i zbiorów.
Za najcenniejszy zabytek tej części wystawy można uznać szyszak z Giecza, datowany na XI wiek i odnaleziony w 1. poł. XIX wieku w okolicach dawnego grodu w Gieczu. W swoich czasach był on wyjątkowo drogim nakryciem głowy, dodatkowo jest on bogato zdobiony przez co przypuszcza się, że musiał należeć do wysoko postawionego piastowskiego woja. Stał się on również inspiracją dla artystów, czego przykładem może być przedstawienie w takim nakryciu głowy Bolesława Krzywoustego przez Jana Matejkę w doskonale znanym “Poczcie królów i książąt polskich“. Doznania tej części wystawy potęguje średniowieczna muzyka i odgłosy przyrody, sączące się z głośników.
Wystawy czasowe
Ostatnimi przestrzeniami Muzeum Archeologicznego w Poznaniu są sale wystaw czasowych, które oczywiście również dotyczą szeroko pojętej archeologii, badań i odkryć. Podczas moich odwiedzin w muzeum prezentowana była wystawa poświęcona badaniom w obrębie dwóch grodów w podpoznańskiej Dąbrówce nad Wirynką.
Ukazuje ona zabytki znalezione podczas prac wykopaliskowych, a także przybliża metody prowadzenia badań i ich dokumentacji, zarówno te stosowane dawniej jak i te bardziej nowoczesne. Choć wystawy czasowe się zmieniają, jestem pewien, że za każdym razem będzie w tym miejscu czekało na Was coś ciekawego!
Rezerwat Genius loci – filia muzeum na Ostrowie Tumskim
Muzeum Archeologiczne w Poznaniu to jednak nie tylko ekspozycje znajdujące się w Pałacu Górków w centrum miasta ale również nowoczesny rezerwat archeologiczny na poznańskim Ostrowie Tumskim, w którym jeszcze bardziej poczujecie ducha przeszłości i istotę archeologii.
Więcej o rezerwacie archeologicznym Genius loci, będącym filią Muzeum Archeologicznego w Poznaniu przeczytacie w innym moim wpisie – Rezerwat Genius Loci. Zobaczcie 1000 lat historii! – serdecznie polecam!
Będąc na poznańskim Ostrowie Tumskim nie możecie skorzystać z okazji do poznania jego największych skarbów i atrakcji. Spisałem je wszystkie dla Was w osobnym wpisie – Ostrów Tumski w Poznaniu. Poznaj najciekawsze miejsca! Pamiętajcie też, że Poznań to nie tylko Ostrów Tumski i Muzeum Archeologiczne! Poznajcie więcej ciekawych miejsc w stolicy Wielkopolski – znajdziecie je na stronie do której prowadzi poniższy baner!
kierunkowo.pl dziękuje za miły kontakt, przyjęcie, możliwość przygotowania materiałów do wpisu oraz pomoc merytoryczną w jego przygotowaniu
Wykaz źródeł
- oficjalna strona internetowa Muzeum Archeologicznego w Poznaniu – www.nowa.muzarp.poznan.pl, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- film pt. Szyszak z Giecza na kanale Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w serwisie YouTube, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- film pt. Napierśnik z Mrowina na kanale Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w serwisie YouTube, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- film pt. Ołtarz z Meroe na kanale Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w serwisie YouTube, link, dostęp z dn. 14.12.2023,
- wpis Szyszak z Giecza na stronie www.giecz.pl, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- wpis POZNAŃ – Muzeum Archeologiczne na oficjalnej stronie internetowej Szlaku Piastowskiego, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- wpis Muzeum Archeologiczne – Pałac Górków na oficjalnej stronie Miasta Poznania, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- wpis MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W POZNANIU w serwisie www.culture.pl, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- wpis Wystawa “Dwa grody w Dąbrówce nad Wirynką – dawne i nowe badania w serwisie wielkopolska.travel, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- artykuł Zagadkowa egipska mumia eksponowana w Poznaniu. Chłopiec zmarł w wieku ośmiu lat w serwisie www.national-geographic.pl, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- wpis Napierśnik z Mrowina na stronie www.historiamniejznanaizapomniana.wordpress.com, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- wpis Muzeum Archeologiczne w Poznaniu w serwie pl.wikipedia.com, link, dostęp z dn. 13.12.2023,
- wpis Pałac Górków w Poznaniu w serwie pl.wikipedia.com, link, dostęp z dn. 12.12.2023,
- wpis Józef Kostrzewski w serwie pl.wikipedia.com, link, dostęp z dn. 15.12.2023,
- wpis Ramzes II w Poznaniu w serwie pl.wikipedia.com, link, dostęp z dn. 14.12.2023,
