Archikatedra w Gnieźnie. Bazylika prymasowska

Bazylika prymasowska w Gnieźnie, lepiej znana jako gnieźnieńska archikatedra to jedna z najważniejszych świątyń w historii Polski i jeden z najcenniejszych zabytków gotyckiej architektury sakralnej w kraju. Ze względu na swoje znaczenie nazywana jest często matką polskich kościołów a dodatkowo w 1994 roku rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, jako jeden z pierwszych obiektów w Polsce wpisana została na listę Pomników historii.

Historia archikatedry w Gnieźnie sięga X wieku, kiedy to na miejscu istniejącej, przedromańskiej rotundy z końca IX wieku, wzniesionej z fundacji Mieszka I. Przyjmuje się, że została ukończona około 970 roku a na podstawie badań i wykopalisk archeologicznych wiadomo, że była to prosta rotunda o kolistej nawie głównej (ok. 9 średnicy) z apsydą od strony wschodniej. W późniejszym czasie dobudowano do nawy głównej dwa niewielkie aneksy, prawdopodobnie o charakterze grobowym. Przyjmuje się, że w jednym z nich pochowano w 977 roku Dobrawę a w drugiej pochowano świętego Wojciecha, którego ciało do Gniezna sprowadził Bolesław Chrobry, a kanonizował papież Sylwester II.

Chrobry rozebrał rotundę po pożarze z 1018 roku. Na jej miejscu wzniósł nową świątynię, która została ukończona na jego koronację, kiedy miała już tytuł katedry. To właśnie do przebudowanej już katedry w 1000 roku pielgrzymował Otton III, chcący nawiedzić gród św. Wojciecha. Jego spotkanie z Bolesławem Chrobrym, znane szczerzej jako Zjazd Gnieźnieński, było przełomowym wydarzeniem w historii rodzącej się Polski, ponieważ podczas niego ogłoszono powołanie archidiecezji gnieźnieńskiej i mianowanie na pierwszego arcybiskupa Radzima Gaudentego, brata św. Wojciecha. Dzięki temu metropolia gnieźnieńska nabyła przywilej koronacyjny, który po raz pierwszy został wykorzystany w 1025 roku, podczas pierwszej koronacji królewskiej w Polsce. W gnieźnieńskiej archikatedrze na pierwszego króla Polski został wtedy koronowany Bolesław Chrobry a po nim koronowano tutaj w XI wieku również Mieszka II (1025 roku) i Bolesława Śmiałego (1076 r.).

Przedromańska katedra, ukończona przez Bolesława Chrobrego uległa zniszczeniu na skutek wewnętrznych walk oraz najazdu czeskiego księcia Brzetysława (1038 r.), który też zabrał z Gniezna relikwie św. Wojciecha i zawiózł je do Pragi. Katedrę odbudowano jeszcze w XI wieku, nadając jej romańską formę. W późniejszych latach katedra była miejscem m. in. synodu z udziałem legata papieskiego (1103-1104) czy kolejnych królewskich koronacji, które odbyły się na przełomie XIII i XIV wieku (Przemysł II w 1295 r. i Wacław II w 1300 r.). Początek XIV wieku dla romańskiej katedry okazał się tragiczny, ponieważ w 1331 roku świątynię podniszczyli Krzyżacy, najeżdżający miasto. Konieczna była kolejna odbudowa, której podjął się w 1342 roku świeżo mianowany na arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosław Skotnicki herbu Bogoria, bliski współpracownik króla Kazimierza Wielkiego. To on stworzył koncepcję budowy katedry w stylu gotyckim, która to miała być ponownie stać się kościołem koronacyjnym królów polskich. Zasadnicze prace nad prezbiterium z obejściem, nawą główną i nawami bocznymi zakończyły się jeszcze w XIV wieku. Ostatnie znaczące rozbudowy miały miejsce w kolejnych stuleciach (XV – XVIII), kiedy powstał masyw wieżowy zamykający katedrę od strony zachodniej (ich budowę zakończono w XVI wieku), a także wieniec kaplic. Prace nad nimi trwały aż do XVIII wieku. Dodatkowo w latach 1641-1652 z inicjatywy prymasa Macieja Łubieńskiego przeprowadzono przebudowę wnętrza świątyni na styl barokowy. Po potopie szwedzkim w prezbiterium katedry postawiono pozłacaną konfesję wzorowaną na konfesji z Bazyliki św. Piotra w Rzymie, pod którą na czarnym ołtarzu umieszczono srebrną trumienkę, datowaną na 1662 rok, w której umieszczono relikwie św. Wojciecha. Najtragiczniejszy czas dla polskich zabytków, czyli okres II wojny światowej katedra przetrwała jako sala koncertowa i pod okupacja niemiecką nie została znacząco uszkodzona. Niestety pod sam koniec wojny, dwa dni po wkroczeniu do Gniezna żołnierzy radzieckich, katedra została ostrzelana przez czerwonoarmistów i poważnie uszkodzona. Pożar zniszczył hełmy wież, część sklepienia, organy oraz doprowadził do częściowego zawalenia dachu. W latach powojennych odbudowano ją i z inicjatywy prymasa Wyszyńskiego poddano regotyzacji, przywracając jej wnętrzu w dużej mierze pierwotny styl z XIV wieku.

Przybliżając bazylikę prymasowską w Gnieźnie nie można zapomnieć o kolejnych ważnych wydarzeniach z jej historii. Od 1417 roku arcybiskupi gnieźnieńscy są tytułowani również prymasami Polski. Pierwszym gnieźnieńskim prymasem był arcybiskup Mikołaj Trąba. W 1931 roku papież Pius XI nadał archikatedrze tytuł bazyliki mniejszej, przez co od tego momentu katedrę w Gnieźnie nazywa się także bazyliką prymasowską. Katedra w Gnieźnie dwukrotnie w swojej historii gościła głowę Kościoła katolickiego – papieża Jana Pawła II (1979, 1997).

Wyjątkowa budowla katedry gnieźnieńskiej, skrywa w sobie kolejne wyjątkowe skarby. W szczególny sposób należy wspomnieć o bezcennych XII-wiecznych Drzwiach Gnieźnieńskich, 14-tu barokowych kaplicach otaczających nawę świątyni, XV-wiecznym gotyckim krucyfiksie z drzewa lipowego, znajdującym się obecnie na belce tęczowej oraz innych zabytkach sztuki sakralnej, których w murach świątyni nie brakuje. Bazylika prymasowska jest od stuleci również miejscem spoczynku arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski, których szczątki złożono zarówno w kaplicach jak i podziemiach świątyni, które skrywają również relikty wcześniejszych świątyń na Wzgórzu Lecha. Dla przybywających do katedry udostępniono również taras widokowy na południowej wieży oraz Muzeum Archidiecezjalne, będące spadkobiercą zbiorów skarbca katedralnego.